Kara umowna to jedna z form zabezpieczenia wykonania umowy.
Można ją zastrzec na wypadek nienależytego wykonania lub niewykonania przez stronę umowy zobowiązania niepieniężnego.Oznacza to, że nieważne są postanowienia zastrzegające karę umowną na wypadek niewykonania zobowiązania pieniężnego, jakim jest np. obowiązek zapłaty określonej kwoty. W przypadku zobowiązania pieniężnego strona umowy może domagać się zapłaty odsetek za opóźnienie, a w określonych przypadkach – wstrzymać się z realizacją świadczenia wzajemnego, odstąpić od umowy lub ją rozwiązać.
Kara umowna w umowie agencyjnej to zastrzeżenie powinności zapłaty określonej sumy. Oznacza to, że kara powinna być wyrażona w pieniądzu w dokładnie określonej wysokości. Może zostać wskazana kwotowo, a także procentowo, jako stosunek względem wysokości np. wynagrodzenia lub ceny. Nie jest dopuszczalne zastrzeżenie, że wysokość kary umownej będzie ustalana po powstaniu wskazanego w umowie zdarzenia (np. przez biegłego).
Kara umowna w umowie agencyjnej pełni funkcję kompensacyjną. Jednak nie jest konieczne wystąpienie szkody, aby domagać się jej zapłaty. Oznacza to, że dla dochodzenia zapłaty kary umownej nie ma znaczenia czy szkoda wystąpiła czy nie – na stronie żądającej zapłaty nie ciąży obowiązek wykazania faktu poniesienia szkody, ani jej wysokości. Niewystąpienie szkody lub poniesienie szkody w ograniczonym zakresie może natomiast stanowić podstawę do tzw. miarkowania kary umownej, czyli obniżenia jej wysokości przez sąd. Uprawnienie do żądania zmniejszenia kary umownej może przysługiwać również wtedy, kiedy zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części bądź kara umowna jest rażąco wygórowana. Zapłata kary umownej nie może prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia strony umowy.
Kara umowna w umowie agencyjnej stanowi swego rodzaju formę zryczałtowanego odszkodowania, tym samym zastępuje obowiązek naprawienia szkody (strat i utraconych korzyści), niezależnie od jej wysokości. Oznacza to, że nie można domagać się odszkodowania większego niż wynikające z kary umownej.
Ograniczenie to mogą znieść same strony, zastrzegając w umowie jednocześnie możliwość dochodzenia odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary umownej. Bez zastrzeżenia możliwości dochodzenia takiego odszkodowania uzupełniającego, kara umowna ogranicza odpowiedzialność strony do wysokości zastrzeżonej kary.